YIKICI, DÜRTÜ KONTROLÜ VE DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI
1) OPPOSITIONAL DEFIANT DISORDER (ODD – Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu)
Özellikler:
- Otorite figürlerine karşı inat, öfke, karşı gelme
- Düşmanca tutumlar
- Kuralları tartışma, engelleme
- Fiziksel saldırganlık yoktur
- Başkalarının haklarını ihlal ETMEZ
Başlangıç:
Çocukluk (genellikle 6–8 yaş)
Tanı süresi:
≥6 ay
Tedavi:
- Aile odaklı terapi
- Ebeveyn yönetim eğitimi
- CBT
2) CONDUCT DISORDER (Davranım Bozukluğu)
Özellikler:
- Başkalarının haklarını ihlal
- Fiziksel saldırganlık
- Hayvanlara eziyet
- Hırsızlık, kundakçılık, yalan
- Kuralları çiğneme, okuldan kaçma
Başlangıç:
Childhood-onset veya Adolescent-onset
Tanı süresi:
≥12 ay, ≥1 belirti son 6 ayda
Tedavi:
- Aile terapisi
- Çoklu sistemik terapi
- Antisosyal gelişimi önlemek için erken müdahale
Risk:
Conduct → Antisosyal kişilik bozukluğu gelişme riski yüksek
3) ANTISOSYAL KİŞİLİK BOZUKLUĞU (ASPD)
(Yıkıcı bozuklukların erişkin formu)
Tanı kriterleri:
- ≥18 yaş
- 15 yaşından önce Conduct Disorder öyküsü
- Başkalarının haklarını sürekli ihlal
- Yasal sorunlar
- Yalan, manipülasyon, empati yok
- Fiziksel saldırganlık
Tedavi:
- Psikoterapi minimal yararlı
- Yapılandırılmış çevre
4) INTERMITTENT EXPLOSIVE DISORDER (IED – Aralıklı Patlayıcı Bozukluk)
Özellikler:
- Disproportionate öfke patlamaları
- Saldırganlık, bağırma, vurma
- Patlama → pişmanlık duyar
- Kasıt yoktur (conduct gibi planlı değil)
Başlangıç:
Geç çocukluk / ergenlik
Tanı süresi:
Epizodlar en az 2 kez haftada, ≥3 ay
Tedavi:
- SSRI
- Duygudurum düzenleyiciler
- CBT
5) DMDD — Disruptive Mood Dysregulation Disorder (Yıkıcı Duygudurum Düzenleme Bozukluğu)
(DSM-5 ile eklenmiş, özellikle Conduct & Bipolar ile karışır)
Ana kriter:
- Şiddetli, sık, orantısız öfke patlamaları
- Aralarda sürekli sinirlilik, tonik irritabilite
- Bipolar DEĞİL! (en önemli ayırıcı tanı)
Başlangıç:
6–10 yaş arasında tanı konur
Belirtiler ≥12 ay süreyle olmalıdır.
Tedavi:
- Psikoterapi
- SSRI
- Stimulant (eşlik eden ADHD varsa)
6) PYROMANIA (Kundakçılık)
Özellikler:
- Amaçsız yangın çıkarma dürtüsü
- Ateşe karşı büyülenme, haz duyma
- Maddi kazanç yok (malingering/antisosyal değildir)
Tedavi:
- Uzun dönem psikoterapi
- Dürtü kontrol eğitimi
7) KLEPTOMANIA
Özellikler:
- Dürtüsel çalma (gereksiz eşya)
- Çaldıktan sonra rahatlama
- Maddi ihtiyaç → neden değildir
- Planlı değildir → shoplifting’den farklı
Tedavi:
- CBT
- SSRI
- Opioid antagonistleri (Naltrekson)
YIKICI BOZUKLUKLAR MEGA KARŞILAŞTIRMA TABLOSU
| Özellik | ODD | Conduct | IED | DMDD | Kleptomania | Pyromania | Antisosyal |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hak ihlali | ❌ | ✔ | ❌ | ❌ | ❌ | ❌ | ✔ |
| Fiziksel saldırganlık | ❌ | ✔ | ✔ (dürtüsel) | ✔ (öfke) | ❌ | ❌ | ✔ |
| Planlı zarar | ❌ | ✔ | ❌ | ❌ | ❌ | ❌ (dürtüsel yangın) | ✔ |
| Dürtüsellik | Orta | Var | En belirgin | Orta | Yüksek | Yüksek | Yüksek |
| Öfke patlaması | ✔ | Var ama amaçlı | ✔ aşırı | ✔ sık | ❌ | ❌ | ✔ |
| Pişmanlık | Genelde yok | Genelde yok | Var | Var | Var | Var | Yok |
| Motivasyon | Karşı gelme | Hak ihlali | Dürtü kontrol bozukluğu | Kronik irritabilite | Çalma dürtüsü | Ateş dürtüsü | Kazanç / güç |
| Başlangıç | Çocuk | Çocuk/ergen | Çocuk/ergen | 6–10 yaş | Ergen | Ergen | ≥18 yaş |
| Tedavi | Aile + CBT | Çoklu sistemik | SSRI + CBT | SSRI + terapi | CBT + SSRI | Terapi | Zor |
SPOT KODLAR
- ODD → karşı gelme + inat; hak ihlali yok
- Conduct → hak ihlali + saldırganlık → Antisosyal öncüsü
- Antisosyal → ≥18 yaş + 15 yaş öncesi Conduct zorunlu
- IED → ani, aşırı öfke patlama; plan yok; patlama sonrası pişmanlık
- DMDD → iki ana şey: sık öfke patlaması + aralarda kronik irritabilite
- Kleptomania → çalma dürtüsü; maddi kazanç yok
- Pyromania → ateşle haz; amaçsız kundaklama