KATATONİ; motor, bilişsel, affektif ve otonomik belirtilerle seyreden bir nöropsikiyatrik sendromdur. Literarürde katatoniyle ilgili 40’dan fazla belirti tanımlanmıştır, stupor, postür alma, negativizm ve mutizm bunlar arasında en yaygın görülenlerdir.
Katatoni potansiyel olarak hayatı tehdit edici olması, hızlı tanı ve tedaviyle dramatik bir şekilde düzelebilmesi nedeniyle önemli bir sendromdur. Geçmişte sadece şizofreniyle ilişkilendirilirken günümüzde birçok psikiyatrik ve genel tıbbi durumla birlikte ortaya çıktığı bilinmektedir.
Dünyada en yaygın kullanılan sınıflandırma sistemlerinden biri olan DSM’nin (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) 2013 yılında yayınlanan beşinci baskısında şizofreni–katatoni birlikteliği sona ermiştir. Katatoni şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar altında ayrı bir başlık olarak sınıflandırılmıştır.
DSM-5’e göre katatoni tanısı aşağıdaki belirtilerin üç ya da daha fazlasının mevcut
olmasıyla konulur:
- Stupor: Çevreye karşı belirgin bir şekilde tepki göstermeme ve/veya kendiliğinden hareketler ve etkinliğin olmamasıdır.
- Katalepsi; Kaslarda kasılma durumunun geçici olarak yitirilmesidir. Bazı kaynaklarda bal mumu esnekliğiyle aynı durumu tarif etmek için kullanılmaktadır.
- Balmumu esnekliği; Garip bir postür alan hastanın postürü değiştirilmeye çalışıldığında bir balmumu esnekliğine benzer plastik bir direnç göstermesidir.
- Konuşmazlık (mutizm); Yapısal bir anomali olmamasına rağmen hastanın konuşmamasıdır.
- Negativizm; Hastanın söylenen ya da istenenlere karşı direnç göstermesi ya da
aktif karşıt eylem göstererek karşı koymasıdır. Hasta ağzına konulan besini
yutmamakta direnir, sorulara hiç cevap vermez, kendisine verilen komutu
yapmaz ya da tam tersini yapar.
- Postür alma; Bedenin olağan olmayan bir tarzda biçim alması, uygunsuz ya da
acayip olan bir postürün uzun bir süre korunmasıdır. - Manyerizm; Amaca yönelik görülebilen bir eylemin olağan olmayan bir şekilde
yinelenmesidir. - Stereotipi (Basmakalıp davranışlar); Belli fiziksel hareket ve konuşmaların
amaca yönelik olmayacak bir şekilde sürekli tekrarlanmasıdır. Kelime ve cümlelerin tekdüze bir şekilde tekrarlanması verbal stereotipi ya da verbijerasyon
olarak adlandırılır. - Ajitasyon; Şiddetli anksiyetenin eşlik ettiği, dış uyaranlardan etkilenmeyen
motor huzursuzluk halidir. - Grimas; Genelikle yüzde, ağız çevresinde ortaya çıkan garip jest ve mimiklerdir (yüz buruşturma gibi).
- Ekolali; Hastanın kendisinden istenmediği halde karşısındaki kişinin konuşmasını anlamsız bir şekilde tekrarlamasıdır. Israrlı ve yineleyici olma eğilimindedir.
- Ekopraksi; Hastanın kendisinden istenmediği halde karşısındaki kişinin hareketlerini ya da postürünü taklit etmesidir.
Katatoninin Alttipleri
Literatürde katatoninin birçok alt tipi tarif edilmiştir. Bu alt tipler genellikle hastada görülen motor belirtiler temel alınarak tanımlanmıştır. Katatonide stupordan eksitasyona kadar geniş bir aralıkta davranış ve hareket bozukluğu görülebilmektedir.
Katatoninin en sık üzerinde durulan üç alt tipi; retarde, eksite ve malign katatonidir. 314 psikotik hastayı kapsayan bir faktör analizi çalışmasında katatoninin eksite ve retarde alt tiplerinin ayrıldığı, hastaların her iki alt tipin özelliklerini eş zamanlı olarak gösterebildiği bildirilmiştir.
Yani bir katatoni olgusunda bu alt tiplerden birisinin sabit olması gerekli değildir, hastalar retarde ve eksite katatoni belirtileri arasında değişim gösterebilirler. Ayrıca retarde ve eksite katatoni tabloları malign katatoniye de evrilebilir.
Periyodik ve geç başlangıçlı katatoni literatürde daha az bahsedilen diğer formlardır.
1-Retarde Katatoni
Katatoni’nin retarde formu mutizm, hareketlerde yavaşlama, postür alma ve negativizm ile karakterizedir. Kendiliğinden konuşma ve spontan motor hareketler azalmıştır. Ses ve ağrılı uyaranlara tepki azalmıştır. Şiddetli formlarında hasta yeme-içmeyi bırakabilir, inkontinans görülebilir.
2-Eksite Katatoni
Alt ve üst ekstremitelerde artmış, amaçsız motor aktivite (hiperkinezi), huzursuzluk, stereotipi, impulsivite, coşkunluk ve hırçınlık ile karakterizedir. Bu hastalarda deliryum benzeri bilinç dalgalanmaları görülebilir, artmış motor aktivite nedeniyle hasta kendisine ve çevresine zarar verebilir.
3-Malign Katatoni
Ateş, otonomik instabilite (kan basıncında ani yükselme-düşme, taşikardi, takipne, terleme), bilinçte dalgalanma ve rijidite gibi belirtilerin görüldüğü hayatı tehdit edici bir tablodur. Birkaç gün içerisinde çok hızlı ilerleyen, fulminant seyirli bir tablodur. Laboratuar tetkiklerinde lökositoz, serum kreatinin düzeyinde artış, düşük serum demir düzeyi görülebilir. Malign katatoni belirtileri NMS belirtileri ile oldukça benzerdir. NMS’un tipik olarak bir antipsikotik başlandıktan ya da dozu yükseltildikten sonra ortaya çıkması en önemli ayırt edici özelliktir.
4-Periyodik Katatoni
1908 yılında Kahlbaum periyodik katatoniyi, stupor ve eksitasyon arasında kaymalarla seyreden bir tablo olarak tarif etmiştir. Günümüzde periyodik katatoni, hızlı başlangıçlı, tekrarlayıcı, 4-10 gün süren kısa hipokinetik ve hiperkinetik epizotlarla seyreden, haftalar, yıllar sürebilen bir tablo olarak tanımlanmaktadır. Bazı periyodik katatoni olgularının kromozom 15q15 ile ilişkili, otozomal dominant geçişli, ailesel tablolar olduğu gösterilmiştir
5-Geç Başlangıçlı Katatoni
Özellikle Japon literatüründe geniş bir yer tutmaktadır. Çoğunlukla kadınlarda görülen, stresli bir yaşam olayı sırasında ortaya çıkan hipokondriyak ve depresif belirtilerin görüldüğü bir prodromal dönemi takip eden katatoni semptomlarıyla karakterize bir tablodur. Bazı hastalarda başlangıçta görülen anksiyete, hipokonriyak belirtilere varsanılar,sanrılar, ve eksite davranışlar eşlik edebilir. Takip eden aşamada eksitasyon, retardasyon, negativizm, otonomik instabilite gibi katatonik belirtiler ortaya çıkar. Geç başlangıçlı şizofreni ve bipolar bozukluk ile ilişkili olabileceği bildirilmiştir.